Lětsa woswjećichu Serbja wosebitu róčnicu: před runje sto lětami wuńdźechu Kwětki, čitanka za serbskich šulerjow. Knihu wudachu „zjednoćeni serbscy wučerjo“ w Budyšinje z nakładom Maćicy Serbskeje a wona so předawaše we Smolerjec kniharni w Serbskim domje. We wuběrku za wobdźěłanje čitanki běchu tući knježa:
Hančka, wyši wučer a kantor w Poršicach, předsyda
Domaška, wučer w Hajnicach
Lodny, wučer w Rakojdach
Nawka, wučer w Radworju
Polak, wučer a kantor w Budyšinje
Šewčik, wučer a kantor w Ralbicach
Wjela, wučer w Komorowje pola Rakec.
Kaž w předsłowje čitamy, maja po sakskim šulskim zakonju „dźěći serbskeho naroda w porjadnych hodźinach serbske čitanje a pisanje nawuknyć“. Tohodla rozsudźichu so serbscy wučerjo, tutu čitanku napisać. Zjednoćeni serbscy wučerjo potajkim mjenowanych knjezow wuzwolichu, zo bychu serbsku čitanku za horni schodźenk ludowych šulow wobdźěłali. Na přihotach čitanki wobdźěli so wosebje pilnje znaty serbski prócowar Arnošt Muka, kotryž bě nastawki w knize přehladał, za ćišć přihotował a korekturu wobstarał.
Čitanka Kwětki je rozdźělena do pjeć dźělow. Tón prěni rěka „Ze žiwjenja“. Tež w nim namakamy wótčinske motiwy. Na přikład knjez farar Jurij Libš w nastawku Styskanje takle pisa: „Hdyž dyrbi čłowjek do cuzby, so jemu wjetša njecha a jeno nuza zamóže mnohich, zo próh wótcneho domu wopušća. A je-li čłowjek na cuzbje, wjedźe jeho prěnja mysl wróćo domoj, k honam wótcowskim, tam, hdźež ‚naš dom a khěža je‘, hdźež so hory rjeńšo módrja, łuki, haje rjeńšo zelenja, hdźež mi lubosć kiwa, lubosć mojich drohich lubych. – Ale ach – daloko je mój wótcny domčk, mój hłós tam njedospěje, moje zdychowanja tam njedóńdu. Sym wopušćeny, jow na cuzbje mi nichtó njerozymi … mi so styska!“
Druhi dźěl Kwětkow rěka „Z přirody“. Tu w Michała Nawkowym nastawku Baćonowe snědanje čitamy na přikład tute sady: „Tři je wotbiło. Swita. Baćon je wotućił. Stanywši zruna so a střase sej rosu z křidłow.
Mjeńša ptačina je hižo žiwa a čiła. Wroble, w baćonowem hnězdźe na podružstwje, ćikoceju a šćerča. Zyba na krušwinje cynka. Jena wróna krakajo přeleći.
Nětko baćon křidle zazběhny a leći přez zahrodu, pole a łuku. Tam při rěčcy we wólšine spušći so na nozy.
Kak rjenje je na switanju w lěće! Trawa je z rosu pokrepjena, ale njeje lódzymna. Kurjawa so ćopła zběha. Powětr je mjehki, miły, ćichi.“ Je samozrozumliwe, zo bu jedyn dźěl čitanki přirodźe wěnowany. Serbja tola wosebje na wjeskach bydla a su z přirodu zwjazani. To derje pytnjemy w citowanym wotrězku Michała Nawkoweho teksta.
Třeći dźěl rěka „Ze stawiznow“. Tu zhonimy na přikład, kak so Serbja we Łužicy zasydlichu. Wo tym napisa rjany nastawk Hančka-Poršiski. Jeho přinošk započina so takle: „Podało je so to, štož tu wobrazujemy, w starodawnym času w jenej serbskej wsy – prajmy dźě w Poršicach abo Khrósćicach, Bukecach abo Ralbicach, Hodźiju abo Łazu, Hrodźišću abo Čornem Kholmcu abo kajkežkuli druhej wsy.“ Nó haj, před sto lětami njebě serbski rěčny teritorij tak wobmjezowany kaž dźensa… W tutym powědančku Hančki-Poršiskeho dźěći starca prošachu, zo by jim powědał, kak běchu Serbja do Łužicy přećahnyli. A starc powědaše. Prjedy běchu jeho přiwuzni a tež jeho swójba na wuchodźe žiwi byli, hdźež bě zymny a njepřijomny kraj. Jónu bě do jich wsy wójwodowy posoł přijěł a jim zdźělił, zo su w radźe wobzamknyli, zo maja woni a jich susodźa swoje sydlišća wopušćic a dale na zapad ćahnyć, dokelž je tam lěpši a ćopliši kraj. Mužojo běchu so potajkim w jednym dworje zešli a po dołhim wuradźowanju běchu wobzamknyli, zo chcedźa sobu ćahnyć. Wjesnjenjo běchu so přihotować započeli. Běchu sej dwukolesate wozy twarili a płachty tkali, z kotrymiž mějachu so wozy kryć. Słabe howjada buchu rězane a žony běchu mjaso sušili. Dwaj tydźenjej pozdźišo bě wšo přihotowane było a do wsy bě so wójwodowy posoł wróćił, zo by wjesnjanow wjedł. Jich pućowanje bě ćežke, dokelž druhdy bě po puću bahno było, mjeńše rěčki a tež jedna wulka rěka. Hdyž běchu do Łužicy přišli, bě so jim tamniši kraj jara spodobał, a tuž běchu so rozsudźili, zo so tam zasydla. Woni běchu konje na pastwu pušćili a wozy do wulkeho koła zestajeli. Při tutych wozach běchu swoje chěžki twarić započeli, a tohodla maja serbske wsy formu kulowca.
Štwórty dźěl rěka „Z domizny“. Tu namakamy tež Mata Kósykowy zajimawy nastawk wo Texaskich Serbach. Delnjołužiski basnik zezna so we Springfieldźe, hdźež w lěće 1884 studowaše, ze Serbom Urbanom, kiž w Texasu bydleše, a tón jeho na wopyt do Serbina přeprosy. Wo swojim tamnišim přebywanju Mato Kósyk nastawk napisa, z kotrehož zhonimy, kak běchu we wonym času texascy Serbja žiwi. Za čas basnikoweho wopyta rěčeše so hišće w Serbinje a w někotrych bliskich wjeskach serbsce. Texascy Serbja pilnje hajichu stare nałožki, běchu pobožni kaž jich swójby we Łužicy a rady žortowachu. Mějachu pak jednu wosebitosć: „Tak často a wustojnje kaž delnjołužiski bratr w Błótach z čołmom jězdźi, tak často a wustojnje jěcha texaski Serb na konju.“ A to nic jenož mužojo, ale tež žony. Někotři „lěpši“ Serbja pak so w Serbinje a jeho wokolinje přeněmčichu, ale wjetšina swoju maćernu rěč haješe. Wězo, dźensa texascy Serbja wjace serbsce njerěča, ale woni su na swój pochad jara hordźi. Woni maja swój muzej, swój serbski festiwal a husto so zetkawaja. W tutym nastupanju móža mnohim Serbam we Łužicy z přikładom być.
Najradšo pak mam přinošk Wo Krabaće, kotryž namakamy w pjatym dźělu čitanki, kiž „Z bajow a starych powěsćow“ rěka. Tutón nastawk August Holan a dr. Pilk-Hodźijski napisaštaj. Što wonaj wo Krabaće powědaštaj? Krabat, přirodny syn chudeho pastyrja, dyrbješe jara zahe dźěłać – husy pasć, haj, wón dyrbješe samo po prošenju chodźić. Tak wón tež do Čertoweho młyna w Čornym Chołmcu přińdźe, hdźež bě młynk z kuzłarjom. Krabat započa jeho čorne wuměłstwo wuknyć, ale wón so jara boješe. Wón potajkim swojeho mištra prošeše, zo by jeho na wopyt staršeju w Jitku pola Rakec pušćił, a młynk bě zwólniwy. Staršej so jara wjeselištaj, hdyž jeho widźeštaj, ale kajka bě jich zrudoba, hdyž wonaj zhoništaj, hdźe Krabat přebywa a što wón tam wuknje. Krabat potajkim maćeri namjetowaše, zo by do Čertoweho młyna přišła a čorneho młynka poprosyła, zo by jej jeje syna wudał. Wšitcy młynscy (běchu dwanaćo) budźeja do čornych rapakow přewobroćeni, ale Krabat maćeri praji, kak wona jeho spóznaje: wšitcy budźeja so z pyskom skobać a drapać a wšitcy budźeja z hłowu na lěwy bok wobroćeni, jenož Krabat budźe so pod prawym křidłom skobać. Mać sčini, kaž bě jej to syn prajił, a čorny młynk dyrbješe jej Krabata wudać. Prjedy hač Krabat z młyna woteńdźe, wón kuzłarjej jednu z jeho kuzłarskich knihow pokradny.
Krabat so z maćerju do Jitka nawróći, ale jeho staršej běštaj přeco hišće chudaj. Krabat so potajkim do woła přeměni a praji nanej, zo by jeho na Kulowskich skótnych wikach spředał, ale zo njeby Kamjenskim wikowarjam hłowjacy powjaz přewostajił. Tak so tež sta, Krabatowy nan wjele pjenjez dósta, a jako wikowarjo w korčmje wobjedowachu, so Krabat do čłowjeka přewobroći a so domoj nawróći. Hdyž běchu so pjenjezy minyli, přeměni so Krabat do konja a praji nanej, zo by jeho na Kulowskim hermanku spředał, ale zo njeby nikomu jeho wuzdu přewostajił. Ale na hermank kuzłar z Čertoweho młyna přińdźe, sej Krabata kupi a na konju z wuzdu spěšnje wotjěcha. Krabat pak ze swojim mištrom wojowaše a wón doby, zły kuzłar bě mortwy.
Jónu Krabat doma w Jitku stadło swini paseše, jako kurwjerch Awgust Sylny nimo jědźeše. Wšitke swinje so před nim na zadnej noze pozběhnychu. To so kurwjerchej jara spodobaše a wón Krabata do Drježdźan sobu wza, ale Krabat so zahe do Jitka wróći. Potom sta so Krabat z wojakom a wón zhoni, zo bu Awgust Sylny wot Turkow zajaty. Wón so potajkim do turkowskeho lěhwa poda a ze swojim kuzłarskim wuměłstwom kurwjercha wumóže. Kurwjerch so Krabata wopraša, što chce wón wot njeho měć, a tón jeho prošeše, zo by jemu wjes Wulke Zdźary darił. Kurwjerch to sčini a Krabat sta so z dobroćerjom tamnišich wjesnjanow. Wón ze swojim čornym wuměłstwom ludźom pomhaše, ale wón so tež boješe, što so po jeho smjerći z jeho dušu stanje. A tuto so sta, jako Krabat wuměraše:
„Słaby a khory Krabat we Wulkoždźarowskem hosćencu na smjerć čakaše. Přećelni korčmarjec ludźo jeho najstarosćiwišo hladachu. Krabat jim praješe, zo dyrbja kedźbować na jeho wosud w tamnem swěće. Budźe-li po jeho smjerći na korčminem wuhnju čorny rapak sedźeć, je wón wěčnje zhubjeny. Pokaže-li so pak na wuhnju běły hołb, je wón zbóžnosć dóstał. Wšitcy wjesnjenjo běchu w smjertnej hodźinje swojeho knjeza a dobroćela před hosćencom so zešli. Z khutnym mjelčenjom wočakowachu smjertnu powěsć. Když wón wudycha, runje při nim serbski posmjertny kěrluš zaspěwachu… Zdobom wonka wšitcy swojej woči na třěchu złožichu a wuhladachu sněhběłeho hołbja. Minył bě so Krabat, sławny serbski kuzłaŕ, kotrehož bě Čornokołmčanski młynk a kuzłaŕnik zawjedł. Krabat pak so za dobrym prócowaše, pokućeše a skónčnje so złeho ducha cyle wotrjekny a z ćicha swětej dobru nóc da. W Kulowje jeho ćěło ze wšej česću pokhowachu.“
Čitanka Kwětki je wosebity fenomen, wo njej hodźi so wjele napisać – wo jeje serbšćinje, wo jeje ideologiji… Nadźijomnje w přichodźe namakamy k tomu składnosć.
Hendrich Vacek
j_vacek@email.cz
Serbsce 