Prěni króć zhonich wo Majsebuchu w lěće 1988, jako přihotowach swoje nastawki wo moldawskim a jiddiskim pismowstwje za słownik spisowaćelow. Čitach Jakuba Markovičowu rjanu čěsku antologiju jiddiskeje prozy a w předsłowje přirunowaše awtor Majsebuch z arabskej Tysac a jednej nocu. Tuto přirunanje njetrjechi, dokelž w Majsebuchu je nabožina wjele wažniša hač w Tysac a jednej nocy, hodźi so samo prajić, zo je Majsebuch nabožna kniha. W lěće 1602 ju wuda w Baselu Jaakov bar Avraham, znaty tež jako Jacob Pollak, kiž měješe hebrejske přimjeno Jaakov Mocher Sfarim (to rěka knihikupc) a němske Jacob Buchhändler. Wón so narodźi w Mezriču na dźensnišej Ukrainje, jako dorosćeny pak skutkowaše w Conrada Waldkirchowej knihićišćerni w Baselu. Hačrunjež wón dźěłaše jako korektor, a dyrbješe potajkim hebrejšćinu derje wobknježić, namakamy w hebrejskich słowach w jeho knize tójšto zmylkow.
Majsebuch je kniha stawizničkow a stawiznow z hebrejskeho (a aramejskeho) nabožneho pismowstwa, kotrež Jaakov bar Avraham jiddisce napisa, zo bychu je tež žony a mjenje zdźěłani ludźo zrozumili, kotřiž hebrejsce njemóžachu. Dale kniha wobsahuje powědančka a legendy ze Srjedźneje a Zapadneje Europy. Jaakob bar Abraham wězo njepisaše w modernej jiddišćinje, w kotrež tworjachu tak mjenowani wulcy klasikarjo Mendele Mojcher Sforim, Šolom Alejchem a Jicchok Lejb Perec abo pozdźišo na přikład Der Nister, Dovid Bergelson abo Isaac Bashevis Singer. Majsebuch bu napisany w jidn tajč abo vajber tajč, rěči, kotruž tehdom Židźa w Porynskej nałožowachu. Kniha bě jara woblubowana, wjetšina Židow ju doma měješe a ju husto čitaše. Ja ju w lětomaj 2005 (1. dźel) a 2006 (2. dźel) do čěšćiny přełožich. Němsce móžeće Majsebuch w Ulfa Diederichsowym přełožku čitać.
W tutym přinošku chcu někotre stawizny z Majsebucha powědać.
Hižo na prěnich stronach čitamy, kak jandźeljo z Mójzesom wo Toru (Pentateuch) wojowachu. Mójzes wustupi na njebjesa a Bóh tón knjez jemu Toru dari. Jandźeljo so jara hněwachu a prašachu so Knjeza: »Čehodla sy dał Toru čłowjekej, čehodla sy jemu dał tón tajny grat?« Bóh tón knjez praji Mójzesej: »Wotmołw jim ty.« Mójzes dźeše: »Knježe swěta, bych jim rady wotmołwił, ale boju so, zo mje woni z dymom spala, kotryž jim z huby wuchadźa.« Bóh tón knjez jemu praji: »Dźerž so kruće mojeho Tróna a wotmołw jim.«
Mójzes potajkim dźeše: »Što je napisane w Torje, kotruž chceš mi dać? Ja sym Knjez, twój Bóh, kotryž je će z egiptowskeho kraja, wotročskeho domu, wuwjedł. Sće wy do Egiptowskeje wotešli, sće faraonej słužili? Čehodla by potajkim Bóh tón knjez wam Toru dał?
Dale je napisane: Njeměj cuzych bohow pódla mje. Sće wy mjez pohanami žiwi a móžeće hinašim boham słužić? Dale je napisane tež: Mysl na sabat, zo by jón swjećił. Dźěłaće wy, zo byšće wotpočować trjebali? A dale je napisane, zo njetrjebaće přisahać. Zaběraće so snano z wikowanjom, zo byšće přisahać trjebali? W Torje je napisane tež: Česćuj swojeho nana a swoju mać. Maće wy nana a mać? A dale je w Torje napisane: Njemor, njełamaj mandźelstwo, njekradń. Sće wy žarliwi na sebje a hidźiće so mjez sobu, zo by wam to Bóh tón knjez zakazać dyrbjał? Što wam potajkim Tora pomha?«
Jandźeljo dyrbjachu připóznać, zo ma Mójzes prawje, a kóždy jandźel z Tory něšto nawukny, samo tež jandźel smjerće.
Druha stawizna je wo wjerchu, kotryž chcyše swoju jeničku dźowku jenož tomu za žonu dać, kotryž je tak bohaty kaž wón. Přińdźe wjele ženichow, ale wjerch ze žanym spokojom njebě. Jónu přińdźe jedyn djaboł a přeměni so do rjaneho młodeho muža kralowskeho pochada. Wón bě pječa jara bohaty, wón ze sobu parly, drohokamjenje a wjele pjenjez přinjese. Djaboł dźěše k wjerchej a jemu praji: »Sym słyšał, zo maće jeničku dźowku, kotruž žanemu ženichej dać njechaće, dokelž žadyn njebě tak bohaty kaž wy. Ja pak sym kralowski syn a sym tón najbohatši ženich na swěće. Dajće mi wašu dźowku za žonu.“ Djaboł bě chětro překlepany a wjercha přeswědči, zo jemu dowoli, z jeho jeničkej dźowku so woženić. Wotmě so wulkotny kwas, hosćo jědźachu, pijachu, rejwachu a ryćerjo tesakowachu. Hdyž bě kwas nimo, djaboł přichodnemu nanej praji: »Nano, dowolće mi, zo so ze swojej lubej mandźelskej do swojeho kralestwa wróću. Sym swojemu ludej přilubił, zo w cuzbje dołho njewostanu.«
Wjerch da swojej dźowce a přichodnemu synej mnoholičbny přewod. Na jeho dworje bě žiwy tež stary lutnjer, kiž móžeše wšelake trunowe instrumenty piskać. Wón na tym wobsta, zo kralowsku dźowku z jeje mandźelskim tež přewodźa. Wšě nastajichu so potajkim na puć. Pućowachu tři dny a potom krasne město wuhladachu. Djaboł přewodnikam kralowskeje dźowki praji: »Nětko wróćće so domoj.« Woni jeho prošachu, zo by jim dowolił, do města zastupić, ale wón dźeše: »Ja sym djaboł a waš wjerch je zhrěšił, hdyž nochcyše swoju dźowku nikomu za žonu dać. W mojim měsće su jenož djaboły žiwi. Wróćće so no domoj.« Přewodnicy so stróžichu a djabołej prajichu: »Naš wjerch njebudźe nam wěrić, zo sy woprawdźe djaboł. Daj nam někajki dopokaz« Djaboł dźeše: »Dopokaz budźe za was to, zo sem sće tři dny pućowali, ale domoj budźeće sydom tydźenjow pućować.«
Kralowska dźowka bě z djabołom w tym měsće tři lěta žiwa. Potom wón praji: »Nětko dyrbiš wumrěć.« A wotwjedźe ju k wrotam hele. Stary lutnjer, kiž bě z młodej žonu w djabołowym měsće wostał, ju přewodźeše. Djaboł swoju mandźelsku do hele nutř storči a stary herc za njej do hele pohladny. Wón tam dalšeho lutnjerja wuhlada, swojeho přećela, kiž tam djasam na lutni hraješe. »Što da jow činiš?« wopraša so jeho, wšón překwapjeny. »Widźiš tola, zo djabołam piskam. Njechodź nutř, hewak so spališ,« jeho přećel wotmołwi. »A kak to přińdźe, zo tebje helski woheń njespali? Sy w žiwjenju něšto dobre sčinił?« wopraša so stary herc. »Sym Židam na jich kwasach na lutni hrał a jich zabawjał,« dźeše jeho přećel.
»Hdyž so w heli čłowjek njespali, kotryž Židam na kwasach piskaše, potom tón, kiž so ze Židom stanje, zawěsće docyła do hele njepřińdźe,« praji sej stary lutnjer. Wón so na puć do Rězna k Jehudźe Chasidej poda, Jehuda Chasid da jeho wobrězać a tak so stary lutnjer ze Židom sta.
Poslednja stawizna je wo wučencu ze zemje Uz, kotrehož jeho zła žona do wjelkoraza přeměni. Wón bě jara mudry a we swojej ješiwje (nabožinskej šuli) měješe wjele wučomcow; wón bě tež jara bohaty a chudym ludźom jałmožny dawaše. Wón tak lěta dołho činješe, ale potom wochudny. Wón dołho přemyslowaše a potom sej swojich najlěpšich wučomcow zawoła a jim praji, zo je wochudnył a zo dyrbi nětko z nimi do swěta ćeknyć. Wučomcy běchu přezjedni a podachu so z nim na puć. Ludźo jich wšudźe lubje witachu, dokelž rabija znajachu a sej myslachu, zo pućuje do dalokeje ješiwy, zo by tam studował. Tak woni po kraju dundachu, a hdyž běštej so dwě lěće minyłoj, mějachu roztorhane drasty a žane pjenjezy wjace njemějachu. Ludźo so jich bojachu, dokelž njewědźachu, hač su woni wučomcy abo dundacy. Wučomcy potajkim rabijej prajichu: »Chcemy so domoj wróćić. Smy hižo stari a chcemy so woženić.« Rabi jich prošeše, zo bychu z nim hišće něšto dnjow wostali, a woni běchu přezjedni.
Hdyž sej jónu rabi we studničce ruce myješe, wuhlada móličku kohlicu, kotraž w klamje pjeršćeń njeseše. Wón za njej běžeše a jej pjeršćeń wza. Pjeršćeń njebě někak wosebje rjany, ale rabi na nim napis wuhlada. Wón bě jara zdźěłany a móžeše jón wučitać: »Zda so, zo sym hrozny, ale z pjenjezami mje zapłaćić njemóžeš.« Rabi měnješe, zo ma pjeršćeń někaju wosebitu kajkosć, snano bě to samo magiski pjeršćeń. Wón sej potajkim přeješe: »Njech tu na puću móšnju połnu złota namakam.« A tak so tež sta. Rabi swojim wučomcam praji, njech z nim do města du, hdźež ma wón dobreho přećela, kotryž jim pjenjezy požči. We měsće jim nowe drasty a sebi tež krasnu korejtu kupi. Tak so woni domoj nawróćichu.
Wučencowa zła žona bě jara wćipna, zwotkel jeje muž zaso pjenjezy ma. Rabi dołho mjelčeše, ale potom jej wo tym powědaše, kak bě magiski pjeršćeń namakał. Žona jeho prošeše, zo jej pjeršćeń na wokomik požči, zo by sej jón wobhladała. Wón to sčini a wona sej přeješe: »Njech so mój muž do wjelkoraza přeměni!« A tak so tež sta. Wjelkoraz z wokna wuskoči a ćekny do wulkeho lěsa, kiž Čěski lěs rěkaše. Tam wón ludźi a zwěrjata morješe, wón bě mjenujcy mócniši hač kóždežkuli druhe zwěrjo. Wón so jenož z jednym wuhlerjom spřećeli a blisko jeho hěty přebywaše.
Wšě so wjelkoraza bojachu, a kral teje zemje potajkim postaji, zo štóž zwěrjo skóncuje, smě so z jeho dźowku woženić a kralestwo namrěć. Wón měješe mudreho poradźowarja, młodeho nježenjenca, a tón so rozsudźi, zo wjelkoraza zabije. Wón wopyta wuhlerja, z kotrymž bě wjelkoraz spřećeleny, a so jeho wopraša, hdźe wjelkoraza namaka. Wuhler so jara stróži, wón so mjenujcy boješe, zo zwěrjo kraloweho poradźowarja skóncuje. Wjelkoraz młodeho muža woprawdźe přemó, ale wuhler jeho prošeše, zo njeby jeho skóncował, a wjelkoraz jemu potajkim žiwjenje njewza. Wonaj so spřećelištaj a młody muž zwěrjo do kralowskeho hroda wotwjedźe. Tam mějachu jo wšě rady.
Stary kral wumrě a młody poradźowar sta so z jeho naslědnikom. Jónu wón ze swojimi dworjanami na hońtwu jědźeše a wjelkoraz bě tež pódla. Jako přijědźechu na zasněženu łuku, započa wjelkoraz z pazoru něšto na sněhu rysować. Wšě překwapjeni hladachu, ale njeznate pismiki přečitać njemóžachu. Mjez hońtwjerjemi bě tež zdźěłany wučenc, kiž swjatu rěč wobknježeše a napis zrozumi. Na sněhu bě napisane: »Sym židowski rabi a moja zła žona je mje z pomocu pjeršćenja do wjelkoraza přeměniła. Zo bych so zaso z čłowjekom stał, trjebam wony złoty pjeršćeńk, kotryž wona nětko ma.« Tam bě tež napisane, hdźe kral rabijowu žonu namaka. Kral ju potajkim wopyta a jej praji, zo je překupc a zo stare debjenki kupuje. Žona jemu swoje debjenki pokaza; złoty pjeršćeńk wona předać nochcyše, ale kral jón pokradny a wjelkorazej wróći. Tak so wón zaso z čłowjekom sta.
Rabi namaka sej nowych wučomcow a z nimi so domoj nawróći. Prjedy hač přińdźechu do jeho města, přeješe sej: »Njech so moja žona do wóslicy přeměni!« A tak so tež sta. Rabi přeprosy swojeje žoninych přiwuznych na wopyt a jim powědaše, što wšo bě jemu jeho žona načiniła. Woni płakachu a jeho prošachu, zo jej woda, ale to wón nochcyše. Jónu wón praji, zo hdyž bě Bóh tón knjez jemu pomhał, domoj so nawróćić, je přilubił, zo natwari rjanu synagogu a zo dyrbi kamjenje za jeje natwar jenička wóslica nosyć (dźěše wězo wo jeho žonu). Rabijowa žona potajkim dyrbješe ćežke kamjenje nosyć a tak bu wona pochłostana.
Hendrich Vacek
