Lubi serbscy přećeljo,
mój přećel Damian Dyrlich je mi namjetował, zo wam něšto wo tym praju, kak sym serbsce nawuknył, kak sym do Łužicy přišoł, što sym tam dožiwił a što sym dožiwił tež w druhich krajach.
Nó haj, kak sym serbsce nawyknył… Ja mam jara rady wšelake rěče a sym tež jara wćipny. Hdyž sym jónu jako gymnaziast na wulěće w Praze był, sym na dróze Na příkopech wulku kniharnju wopytał, hdźež su knihi z wukraja předawali. Sym tam tež serbske knihi namakał a sym sej někak štyri abo pjeć serbskich knihow kupił – mjez druhim Pětra Malinkoweho Nócneho pacienta a Bosćija Serbina Marje Kubašec. Sym sej tam tež mały serbsko-čěski słowničk z přehladom wo serbskej gramatice kupił. Hdyž sym do serbskich knihow pohladał, sym sej myslił, zo w serbšćinje njebudu ženje čitać móc. Zahe pak sym serbsce rěčeć nawuknył. Sym serbske wusyłanje z Choćebuza słuchał a sym serbske knihi čitał. Z tych sym wězo jenož knižnu serbšćinu nawuknył.
W lěće 1973 sym sej jězdźenku Pilsen – Praha – Drježdźany – Budyšin kupił a sym z ćahom do Łužicy wotjěł, jenož tak, na riziko. W ćahu z Drježdźan do Budyšina sym muža a žonu zetkał, kotrajž staj čěsce rěčałoj. Wonaj staj tež do Budyšina jěłoj. Sym jimaj prajił, zo so za Serbow zajimuju, a muž, kotryž w Budyšinje bydleše, je mi prajił, zo jedyn jeho znaty “to” tež móže. Wone “to” bě serbšćina. To je jara spodźiwnje klinčało a ja sym njepřijomny zaćišć měł, zo we Łužicy Serb być, to je jenož tajki hobby kaž filatelist być. Wony muž je mi młodeho hólca pokazał a je mi prajił, zo je wón Serb. To bě Stefan Kostorž. Sym k njemu šoł a sym so jeho woprašał, hdźe bych w Budyšinje přenocować móhł. Dyrbju přiznać, zo sym tehdom wěrił, zo we Łužicy něhdźe sto tysac wobydlerjow serbuje a zo je Budyšin poł serbske město. Stefan Kostorž je so prócował, mi pomhać. Je ze mnu do Serbskeho doma šoł a je so tam za to zajimował, hdźe bych nóclěh namakać móhł. Wrotar w Serbskim domje bě jara njepřijomny, to bě woprawdźity eksponent oficialneje linije Domowiny, kotraž bě tehdy filiala strony SED. Tohodla sym sej myslił, zo su Serbja jara zymny a njepřijomny lud. Stefan Kostorž je ze mnu k Pětrej Malinkej šoł, so woprašeć, hač njebych pola jeho swójby wostać móhł, ale Malinkecy su wopyt ze Słowakskeje měli. Sym pytnył, zo je na durjach němsce Mahling napisane, nic serbsce Malink. Tak sym prěni króć zhonił, zo dyrbja Serbja swoje mjena do němčiny přełožować. Na busowym zastanišću na dźensnišich Žitnych wikach sym so jedneje žony woprašał, hač móže wona serbsce. To bě knjeni Schusterowa z ewangelskeje wjeski Ratarjecy. Wona bě serbskeho pochada a serbsce zdźěla rozumješe, ale rěčeć wona wjace móhła njeje. Sym so jeje woprašał, hdźe je dwornišćo, a sym jej rozjasnił, zo sym Serbow zeznać chcył, ale zo njemóžu nóclěh namakać, a tohodla chcu so domoj do Čěskeje nawróćić. Hdyž je wona słyšała, zo sym z Čěskeje, je mje hnydom k nim přeprosyła a ja sym pola njeje a jeje syna Mathiasa něhdźe tři dny wostać móhł. Na druhi dźeń sym do Budyšina šoł. To bě jara wažny wopyt. Na Karla Marxowej dróze před tehdyšim Domom knihi sym mjenujcy staršu žonu w narodnej drasće zetkał. Njesym wěrić móhł, zo woprawdźe Serbowku widźu. Sym z njej serbsce rěčeć započał a hnydom staj tež synaj jeje sotry přišłoj. To bě Bosćij Ješka z Chrósćic, dźensniši zubny lěkar w Małym Wjelkowje, a jeho bratr Józef, kiž je hižo lěta dołho w zapadnej Němskej žiwy. Sym so z nimaj spřećelił, sym k Ješkecom do Chrósćic na wopyt jězdźił a tež jich hólcaj staj k nam do Čěskeje jězdźiłoj.
Potom sym do Serbskeho doma šoł, Muzej serbskeho pismowstwa sej wobhladać. Tam sym knjeza Gustawa Janaka zeznał. (To njebě tón znaty komunist Korla Janak.) We wonym lěće 1973 bě wón hižo 78, ale wón je přeco hišće jara pilny a aktiwny serbski prócowar był. Tež z nim sym so spřećelił, a hdyžkuli sym potom w Budyšinje był, sym pola Janakec přenocował. Dźakowano knjezej Janakej sym doktora Błažija Nawku z tehdyšeho Instituta za serbski ludospyt zeznał. Sym jemu napisał, zo bych rady po Serbach pućował a hač móže mi wón pomhać. Doktor Nawka je mi wotmołwił, zo wěc, kotruž sym sej předewzał, tak jednora njeje, ale njech do Budyšina přijědu. Wón je mi kartu wšěch katolskich wsow narysował a je mi lisćinu swojich přiwuznych a přećelow we wšitkich katolskich wjeskach zestajał, kotrychž sym wopytać móhł a pola kotrychž sym nocować móhł. Doktor Błažij Nawka bě jara sprawny a jara zmužity čłowjek, wón je mi wěrił a njeje so prowokacije bojał. We wonym času bě wjele tajnych policistow. Dźakowano njemu sym zajimawych ludźi zetkał, na přikład Jakuba Čórlichowu swójbu we wjesce Němcy. W Serbach sym někotre wuznamne wosobiny zeznał. To bě na přikład spisowaćelka Marja Kubašec, jara luba stara knjeni, kotraž je mi někotre swoje knihi wěnowała. Dale bě to knjez farar Mikławš Just, kotrehož sym z Ješkec Bosćijom na wuměnku w Šěrachowje wopytał. Wón je namaj prajił: “Naša Łužica njeje wjace Łužica. To je jedyn wulki row našeho ludu.” We Wulkich Zdźarach sym zeznał serbowaceho dušepastyrja Kurta Zyguša, kiž bě němskeho pochada, ale je pilnje serbował. Sym dwójce ewangelskeho superintendenta Gerharda Wirtha zetkał a tež jeho bratra Korlu a jeho žonu Měranku Lešawic. Bohužel wšitcy moji serbscy znaći – a tež ći ewangelscy – mi prajachu, zo su ewangelske kónčiny dospołnje přeněmčene. To pak njebě wěrno, w 70-tych lětach bě ewangelska wokolina Wojerec hišće serbska dosć a serbska dosć bě tež Slepjanska wosada. To ja bohužel wědźał njejsym. Nimo toho ewangelscy Serbja w srjedźnej Łužicy tak hospodliwi a přećelni Čecham napřećo byli njejsu. Hdyž sym w lěće 1977 w Židźinom pola Rakec swójby nocował, su so woni mje bojeli a su sej myslili, zo sym z jastwa ćeknył.
Na Karlowej uniwersiće w Praze sym na Filozofiskej fakulće rumunšćinu a francošćinu studował. Hdyž běch studij skónčił, sym we Statnej – dźensa Narodnej – knihowni w Praskim Klementinumje dźěłać započał, ale tuto dźěło za mje někak zajimawe było njeje. Sym so potajkim w lěće 1980 z lektorom čěšćiny na uniwersiće w rumunskej stolicy Bukaresće stał. Čěska wučba je tam jara chaotiska była a rumunscy studenća za čěšćinu ani za druhe słowjanske rěče zajim měli njejsu. Wuměnjenja studija w Rumunskej, a wosebje na našej fakulće, běchu mjenujcy jara ćežke. Studenća njejsu sej konkretnu rěč wubrać móhli, kotruž budu studować. Přijimanske pruwowanja běchu z jendźelšćiny, francošćiny, rušćiny abo z němčiny, ale kotru rěč budźe student wuknyć, to je fakulta rozsudźała. Tak je so stawało, zo dobry znajer chinšćiny je pólšćinu studować dyrbjał abo zajimc za skandinawske rěče je čěšćinu studował. Studenća potajkim motiwaciju za studij měli njejsu. A woni tež wuknyli njejsu – hdyž sym prěni króć studentow třećeho lětnika čěšćiny zetkał, woni njejsu mi wotmołwić móhli na prašenja “Kak wy rěkaće?”, “Što studujeće?” abo “Sće jónu w Čěskej był?”. Kaž sym hižo prajił, wučba bě jara chaotiska. W kóždym lětniku bě sydom studentow, wučerjow čěšćiny pak bě pjeć. Kóždy wučer je w samsnym času něšto hinaše wučił a studenća njejsu wšu maćiznu wobknježić móhli. Sym so potajkim rozsudźił, rumunsce wučbnicu čěšćiny napisać, kotraž by pomhała, wučbu wšěch lektorow koordinować. Moja wučbnica je woprawdźe wušła, ale sym ju jenož ja nałožował a chaos je dale trał. Hdyž je so studij skónčił, njejsu sej studenća wubrać móhli, hdźe budu bydlić a dźěłać, to je ministerstwo za kubłanje rozsudźiło. Nadarjeni absolwenća husto dyrbjachu we wjeskach skutkować.
Na našej katedrje wuwučowachu so čěšćina, słowakšćina, pólšćina, serbišćina, bołharšćina a ukrainšćina. Hdyž sym do Bukaresta přišoł, sym so šefa katedry woprašał, čehodla njewuwučuje so tež łužiska serbšćina, hač njechaja woni to činić, abo hač za serbšćinu wučerja nimaja. Wón je mi prajił, zo bychu rady serbšćinu wuwučowali, a je so mje woprašał, hač móžu serbsce. Sym potom fakultatiwny serbski rěčny kurs nawjedował. Zajim za serbšćinu bohužel wulki njebě, Rumunojo su mjenujcy jara pragmatiscy a rěč njemnohich serbskich katolskich wsow za nich wažna njeje. Běžnje serbsce je jenož jenička rumunska studentka nawuknyła, ale ja sej myslu, zo je jej skerje wo to šło, na lektora z wukraja so wudać a z Rumunskeje wupućować, hač serbšćinu wobknježić. Tež za kurs serbšćiny sym wučbnicu napisał, wona je wušła w lěće 1986. To bě jara wažne, dokelž to bě jasny dopokaz, zo serbšćina so wuwučuje. Mój serbski kurs bě mjenujcy dźěl zawjazka jedneje rumunskeje koleginy a kolegojo z druhich katedrow su kontrolować chodźili, hač ja woprawdźe wuču.
W lětach 1987, 1988 a 1989 sym hišće dalše tři wučbnicy wudał, to bě čěšćina za pokročowarjow (Limba cehă pentru avansați), přiručka wobchadneje čěšćiny (Limba cehă colocvială) a zawod do čitanja čěskich literarnych tekstow (Úvod do četby českého literárního textu). Za swoje wučbnicy žadyn honorar dóstał njejsym, to bě dobrowólne dźěło socialistiskeho wučerja.
Žiwjenske wuměnjenja w Rumunskej běchu jara ćežke. Sym tam był wosebje za čas diktatury prezidenta Nicolae Ceaušescu. W předawarnjach bě přemało jědźe, mjaso, kurjene twory ani twarožki tam namakał njejsy, husto dosć ani mloko. Běštej dwaj wobchodaj za wukrajnikow, poprawom za diplomatow, ale ja dwě a poł lěta do njeju přistup měł njejsym. W tym času je mi mój pólski kolega Włodek Gruszczyński wjele pomhał, wón je mi we wobchodźe za diplomatow wšědnje jědź kupował. Hdyž je so Włodkej a jeho žonje dźěćo narodźiło, je mje Włodek na wječer do hosćenca Budapesta přeprosył. Pozdźišo je so powědało, zo su w tutym hosćencu staršimaj mandźelskimaj čłowjeske mjaso poskićili. Njewěm, hač je to wěrno, ale cyły Bukarest je tomu wěrił. Hdyž sy po hasy šoł, su ludźo na twoju tošu hladali, hač nimaš w njej jědź. Jedna žona je za swojeho muža w hosćencu mjaso kupiła a doma wariła. Jeje susodka je ju prosyła: “Hdyž wy mjaso wariće, začińće prošu wokno. Moje dźěći płakaja, zo chcedźa tež mjaso jěsć.”
Z dźěćimi bě ćežko. Abortus bě zakazany a antikoncepcija tež, ludźo potajkim dyrbjachu dźěći měć, kotrež měć nochcychu a za kotrychž jědź njemějachu. Za ilegalny abortus běchu twjerde chłostanja z jastwom. Wjele Rumunow je swoje małe dźěći k swojimaj staršimaj do wjeski słało, dokelž štož jědź nastupa, we wjeskach bě přeco lěpje hač w městach. Sym słyšał wo młodym lěkarju, kotryž je w jednym měsće dźěłał, jeho žona je w druhim měsće dźěłała a jeje staršej, pola kotrychž je jeju dźěćo było, staj w třećim měsće bydliłoj. Wón je přez cyły čas mjez tutymi třomi městami jězdźił, ale to jenož, jeli je wón bencin měł. Tón je był jara ćežko dóstać, ludźo su před tankowanišćemi cyłu nóc čakali. W tutych ćežkich wuměnjenjach su někotři starši swoje małe dźěći wopušćili. Rumunski lěkar čěskeho pochada Jaroslav Šplouchal je mi prajił, zo su w jich wobwodźe kóžde dźesać dnjow jedne wopušćene dźěćo namakali. Wón je mi tež rjekł, zo w Rumunskej lěkar być, to je kaž duchowny być, dokelž wón móže jenož ze słowami lěkować, lěkarstwa w Rumunskej prosće njeběchu.
W rumunskich wobchodach njebě ani mydło abo šampun. Druhdy su so nas wukrajnikow Rumunojo na hasy prašeli, hač njemóžemy jim tajke něšto spředać.
Doma w Čěskej ludźo wo tutej situaciji wědźeli njejsu. Hdyž sym jónu do Čěskeje přijěł, sym do Klementinuma šoł, hdźež sym dźěłał, něšto sej tam wobstarać. Přistajena, z kotrejž sym rěčał, je sej snědanje přihotowała. Sym jej prajił: “Dajće sej słodźeć.” Wona je mi wotmołwiła: “Cyle wěsće budźe mi słodźeć.” A ja sym prajił: “Wam wězo słodźi, hdyž maće tu butru.” Wona je so stróžiła, wona njeje sej předstajić móhła, zo w europskim kraju butru njenamakaš. Ja sym so tež stróžił, dokelž sym potajnstwo přeradźił, zo njeje w Rumunskej jědź.
Přećelske poćahi z wukrajnikami běchu za Rumunow zakazane. Woni so bojachu, z nami so zetkawać. Z mojich kolegow je mje jenož knjeni Alexandra Toader, kotraž je bohužel před dwěmaj tydźenjomaj wumrěła, k nim domoj přeprošowała. Jeje syn je so pak bojał, zo změje mojedla problemy na dźěle, a je swojej maćeri zakazał, mje dale přeprošować. Hdyž je mje jedyn mój kolega na hasy zetkać měł, je radšo na druhi chódnik přešoł, zo njeby na zjawnosći wukrajnika postrowić dyrbjał. Tak bě tež z lěkarjemi a chorobnymi sotrami z polikliniki za wukrajnikow. Na hasy nas znali njejsu.
Rumunojo so jara bojachu tajneje policije Securitate (to rěka rumunsce “bjezstrašnosć”). Bjerjechu so na kedźbu z kolegami, ze susodami, haj samo z přiwuznymi. Tež doma bojachu so wo politice rěčeć. Na zjawnosći rumunsku politiku nichtó kritizował njeje. W kraju bě mócny kult wosobiny. W rozhłosu su přeco wo prezidenće Ceaušescu a jeho žonje rěčeli a w telewiziji su jeju pokazowali, spisowaćeljo a basnicy su wo nimaj pisali a molerjo su jeju molowali. W Bukaresće bě tež muzej darow, kotrež bě prezident Ceaušescu z cyłeho swěta – a tež z Rumunskeje – dóstał. Mjez eksponatami běchu mjez druhim słonjace bodźaki wot někotrehožkuli afriskeho knježićela… Z tutym kultom bě zwjazany bój za zdźerženje měra. Ceaušescu je pječa měr chcył a je za njón wojował. Hdyž so rumunscy sportowcy z wubědźowanjow we wukraju wróćachu, dyrbjachu přeco rjec, zo su jim we wukraju prajili: “Haj, Rumunska, tu my znajemy, tam je prezident Ceaušescu, wón za zdźerženje měra wojuje.”
Za Rumunow bě jara ćežke, do wukraja pućować. Na přikład studenća čěšćiny stipendij do Prahi dóstawali njejsu, hačrunjež Čěska je jón poskićowała. Stolica Rumunskeje Bukarest leži blisko bołharskeje hranicy, ale do Bołharskeje pućować bě za Rumunow nimale njemóžne. Ja sym wjace króć do bołharskeho města Ruse jěł, zo bych sej tam jědź, mydło a wšelake dalše wěcy kupił.
Za čas mojeho lektorata je so w Rumunskej 20 rěčow rěčało, mjenujcy rumunšćina, arumunšćina, ladino (to je tak mjenowana židowska španišćina), furlanšćina, rušćina, ukrajinšćina, čěšćina, słowakšćina, pólšćina, bołharšćina, serbišćina, grjekšćina, albanšćina, armenšćina, turkowšćina, tataršćina, madźaršćina, romšćina, němčina a jidišćina. Někotři ludźo su doma tež hebrejsce abo francosce powědali.
W lěće 1986 sym so do Łužicy wróćił. Sym bydlił w Šunowje pola Franca Šěnoweju staršeju. Knjez Jurij Šěn, ludowy basnik, bě z šoferom był, a wón je potajkim Łužicu jara derje znał. Je ze mnu wšelake łužiske gmejny wopytał, mjez druhimi tež Slepo. We Łazu smój knjeni Leńku Urbanowu zetkałoj. To bě jara luba a zajimawa staruška. Wona je nam wo swojim žiwjenju powědała. Wona njeje dźěći měć móhła, ale za čas druheje swětoweje wójny bě jedyn funkcionar nacistiskeje strony NSDAP jeje mužej prajił, zo hodźi so dźěćo z okupowaneje Pólskeje přiwjezć. To běchu židowske dźěći, kotrež běchu so z transportow smjerće takle wuchowowali. Knjez Urban bě so potajkim na puć do Pólskeje podał a bě wottam małeho hólčka domoj přiwjezł. Gestapowcy běchu do jeju chěže chodźili a běchu na dźěćatko křičeli: “Praj jónu, štó ty sy?” Ale hólčik bě žiwy wostał. Pozdźišo bě knjez Urban hišće po druhe dźěćo do Pólskeje wotjěł, tak zo běštaj Leńka Urbanowa a jeje muž dwě dźěsći měłoj, hólčka a holčku. Knjenje Urbanoweje powědanje bě jara hnujace. Wona je nam potom mjenujcy wo tym powědała, kak su před mnohimi lětami ludźo hłód tradali a kak su jim lutki pomhali. Jeje swójska stawizna a bajka wo lutkach stej za nju samsna realita byłoj.
Smój wopytałoj tež Bluń. To bě jara wažny wopyt, ale to ja tehdy hišće wědźał njejsym. Hdyž smój sej mjenujcy kěrchow wobhladałoj, sym před cyrkwju relatiwnje młodu žonu w narodnej drasće pytnył. Sym k njej šoł a sym so jeje prašał, hač móže wona serbsce. Wona je mi rady serbsce wotmołwiła a hnydom je z cyrkwje tež stara žona w narodnej drasće wušła a je so z namaj tež serbsce rozmołwjała. To bě knjeni Hana Zygmuntoc. Wona je mi prajiła, zo ma doma stare serbske spěwarske a zo mi je rady dari. Knjez Šěn, młódša žona a ja smy na nju čakali a mjeztym je nimo šoł knjez, něhdźe pjećdźesatnik. Wón je słyšał, zo rěčimy serbsce, a je z nami bjesadować započał. To bě knjez Helmut Kurjo, kotryž je po rewoluciji w serbskim rozhłosu delnjoserbsce prědował. Wón bě lěta dołho tež braška a je wšelake ludowe rjemjesła wobknježił. Wón ma we swojej bróžni priwatny muzej serbskich drastow a wšelakich gratow, kiž su so druhdy wužiwali. Tam wobhladaće sej tež krosna, na kotrychž móže Helmut dźěłać. Jelizo jeho muzej wopytaće, wón so zawěsće zwjeseli. Helmut Kurjo je so z mojim dobrym přećelom stał a wón je mi jara pomhał, hdyž sym so prócował, jeho maćernu zapadnu Grodkowsku narěč dokumentować.
W decembrje lěta 1989 je rumunska rewolucija wudyriła. Najprjedy je so zběžk w měsće Timišoara wotměł, kotryž bu na krawe wašnje potłóčeny. Ćěła mortwych buchu w krematoriju w Bukaresće spalene a jich swójby jich popjel ženje dóstali njejsu. Potom je so zběžk tež w Bukaresće a w někotrych druhich městach, wosebje w Transsilwanskej, započał. Na ludźi su třěleli nic jenož wojacy a policisća, ale tež zóldnarjo z moslemskeho wukraja. Tak je tež mojeje žoniny wuj w Brašovje zahinył. Skónčnje je prezident Ceaušescu ćeknył, bu ze swojej mandźelskej jaty, sudźeny a wotprawjeny. Z nowym prezidentom sta so Ion Iliescu, bywši wysoki funkcionar komunistiskeje strony, kotryž je so prócował, demokratiskemu wuwiću w Rumunskej zadźěwać. Iliescu bě prezident hišće w lěće 1993, hdyž sym so domoj do Čěskeje nawróćił.
Z narańšim susodom Rumunskeje bě Sowjetski zwjazk, konkretnje tak mjenowana Moldawska sowjetska socialistiska republika. Moldawska zemja bu mjenujcy rozdźělena mjez Rumunskej a Sowjetskim zwjazkom, respektiwe dźensa Moldawskej republiku. Z oficialnej rěču MSSR bě moldawšćina. Što to je moldawšćina? Moldawšćina je z azbuku pisana rumunšćina. Kontakty mjez přiwuznymi a znatymi z wobeju statow njeběchu za Moskwu witane, bě jara ćežko jako staćan MSSR Rumunsku wopytać. Někotři moldawscy staćenjo su tohodla do Ukrainskeje SSR přećahnyli, dokelž tam bě wjetša šansa, do Rumunskeje pućować. Druzy su Walentinje Tjereškowej, prěnjej žonje kosmonautce, pisali a su ju prosyli, zo jim pomha. Za mnohich sowjetskich staćanow bě Walentina Tjereškowa njeoficialny tribun. Prěnja moja kniha, kotraž je w lěće 1989 wušła, bě přełožk z tuteje moldawšćiny. Hdyž sym ju přełožować započał, njejsym wědźał, što dyrbju z někotrymi dialektalnymi elementami činić, a tohodla sym awtora kontaktował. Nó haj, ale ja sym dźěłał w Rumunskej a wón je bydlił w sowjetskej Moldawskej. Što sym poprawom činić móhł? Sym to tak činił, zo sym jemu přeco jenož z Čěskeje pisał a wón je mi do Čěskeje wotmołwjał. Tež telefonował sym z nim jenož z Čěskeje. Awtor, Vasile Vasilache, je pak derje wědźał, zo sym ja w Bukaresće, wón je mjenujcy w Moldawskej mój nastawk w rumunskim literarnym časopisu čitał.
Po rozpadźe Sowjetskeho zwjazka je njewotwisna Moldawska republika nastała. Vasile Vasilache je do Rumunskeje přijěł a je mje wopytał. Wón je wjele zajimawych ludźi znał – mjez druhimi sławneho režisera Andreja Tarkowskeho –, ale tež jeho wosobinska stawizna bě zajimawa. A wón je rjenje a dołho powědać móhł. Hdyž staj jeho syn a jeho žona do Bukaresta přijěłoj, staj mje do Kišinjewa přeprosyłoj a ja sym rady z nimaj jěł. Hdyž smy na hranicu přijěli, sym był jara překwapjeny, zo su na Moldawskej mjezy ruscy wojacy. Běchu tam tež Moldawčenjo a ći su so jara dźiwali, hdyž su wukrajnika z Čěskeje zetkali. Su sej hnydom fotokopiju mojeho pućowanskeho pasa sčinili.
We wonym času bě wójna mjez Moldawskej republiku a jeje separatistiskim dźělom Transnistrija ze stolicu Tiraspol. Fronta je přeběžała něhdźe dwaceći kilometrow wot doma, hdźež sym pola Vasilachec bydlił. Nó haj, ale nětko běchmy hakle na mjezy. Hdyž su nas wojacy pušćili, smy jěli do Kišinjewa. Bě nóc, bě ćma, bě wójna a nimo nas žane druhe awto na dróze njebě. Ja sym so hnuty čuł, zo směm skónčnje tute rumunskorěčne kónčiny wopytać. Hdyž smy na kromu Kišinjewa přijěli, tam stejachu moldawske tanki, kotrež mějachu stolicu před separatistami škitać. Stolica Moldawskeje bě spodźiwna – wjetšina jeje wobydlerjow rěčeše rusce, a štóž je na hasy rumunsce powědał, to bě najskerje turist z Rumunskeje.
W Kišinjewje sym wosebite dožiwjenje měł. Sym Puškinowy muzej wopytać chcył, ale njejsym jón namakać móhł. Plan města we wobchodach dóstać móhł njejsy. W Moldawskej narodnej knihowni su mi jedyn stary plan darili, ale Kišinjewske dróhi su hižo hinaše mjena měli. Sym potajkim po wulkej dróze šoł a sym na njej jeničkeho čłowjeka widźał. Započach so jeho rusce prašeć, ale potom sym pytnył, zo ma wón na krabaće mjez druhim tež rumunsku trikoloru. Sym so jeho woprašał, hač móže wón rumunsce, ale wón je mi wotmołwił, zo rěči rusce. Bě to spodźiwna situacija. Sym rumunsce rěčał, a potajkim sym był njepřećel. Ale sym Puškinowy muzej wopytać chcył, tohodla njejsym tak hubjeny čłowjek być móhł. Wón je mi prajił, zo we wonym směrje dźe, njech du z nim. Smój hromadźe šłoj, ale smój mjelčałoj, jenož před muzejom smój sej božemje dałoj.
Do muzeja je nimo mnje skupina turistow přijěła, woni rusce rěčachu. Sym so jich woprašał, zwotkel woni su, a jedyn młody muž je mi wotmołwił, zo po jeho měnjenju su z Ruskeje, ale ja sym zaćisć měł, zo su z Kryma přijěli. Jedna towarška z woneje skupiny je so přewodźerki woprašała: “Prošu wodajće, je tu w Kišinjewje Puškin časopis Iskra wudawał?” Přewodźerka je prajiła: “Haj, to bě tu w Kišinjewje, ale tón časopis je Lenin wudawał, nic Puškin.” A potom je wona hišće rjeknyła: “Smy tu w Kišinjewje muzej časopisa Iskra měli, ale tón su nam začinili.” Jedyn młody muž je so jara hněwny woprašał: “Ale Leninowy muzej tu maće?” Přewodźerka je wotmołwiła: “Ně, tón su nam tež začinili.” Wšitcy Rusojo su so hněwali. Potom je přewodźerka wo komunistiskich rjekach staćanskeje wójny rěčeć započała. Sym jej prajił: “Ja móžu wašu rěč, ale waše stawizny ja njeznaju. Štó su ći ludźo byli?” “To su byli rjekojo staćanskeje wójny kaž Čapajew abo Budjonyj,” je wona wotmołwiła. Sym jej prajił: “Nó haj, ale Čapajew a Budjonyj běštaj komunistaj. Wy byšće chcyła, zo knježa w Moldawskej komunisća?” “Tajke něšto ja prajiła njesym,” je přewodźerka rjeknyła. Jedna Rusowka je so mje woprašała: “Wy sće wukrajnik?” “Haj.” “Zwotkel to? Z Němskeje?” “To wažne njeje, zwotkel ja sym.” “A kajki maće pola nas nadawk?” Rusowka je suwerenu Moldawsku republiku pola nas mjenowała…
Jenož něšto mało tydźenjow po swojim přebywanju w Moldawskej republice sym wopytał Albansku. Z Albanjanami sym jara dobre poćahi měł. W Bukaresće stej dwě albanskej wosadźe: křesćanska prawosławna a moslemska. Ja sym so z křesćanami spřećelił. Ći běchu přećiwo komunistiskej diktaturje w Albanskej, moslemojo su z albanskim wulkopósłanstwom kolaborowali. Moji prawosławni Albanjenjo běchu jara sprawni ludźo. Hakle pozdźišo sym zhonił, zo su mje na wobjed přeprošowali, hačrunjež sami za sebje jědź měli njejsu. Sym so tež za albansku rěč zajimował, wona je mjenujcy za rumunšćinarjow jara wažna. Albanšćina romaniska rěč njeje, ale wona je rumunšćinje jara bliska.
Do Albanskeje pućować njebě lochko. Z Rumunskeje tam žane lětadła lětali njejsu a w Albanskej ćahi jězdźili njejsu. Nimo toho sym za Albansku wizum trjebał. Sym sej po wizum na albanske wulkopósłanstwo wjace króć šoł, ale přeco su mi prajili, zo njeje tam přistajeny, kotryž so z wizami zaběra. Skónčnje sym wizum dóstał. Albanski diplomat, kotrehož sym znał, je na čěskosłowakske pósłanstwo zatelefonował a je so woprašał: “Mamy tu wašeho staćana, kotryž chce albanski wizum měć, ale my njewěmy, kelko ma za njón zapłaćić. Kelko płaća albanscy staćenjo za čěskosłowakske wiza?”
W Albanskej je so mi wuběrnje spodobało. To je rjana zemja a jeje wobydlerjo su hordźi a sprawni. Stary albanski komunístiski režim bě woprawdźe sadistiski, w Albanskej su ludźi eksekutěrowali, kotřiž njejsu z komunistiskej stronu přezjedni byli. Nabožina bu zakazana a za ilegalnu křćeńcu buchu duchowni ze smjerću chłostani. Albanska swójba pak so moralnje skepsała njeje. A mi je so albanska toleranca jara spodobała. Hdyž bě so hišće za čas komunistow prěnja zjawna křesćanska mša wotměła, su při duchownym moslemscy młodźency stali a su jeho před policiju škitali. Z jednym albanskim přećelom sym cyrkej swjateho Nahuma w Tiranje wopytał. Tamniši duchowny njeje so ze mnu rozmołwjeć chcył, wón je z namaj hakle potom rěčał, hdyž je mój přećel tołmačeć započał. Wón je mi rozjasnił, zo Albanjenjo su zwučeni, zo kóždy wukrajnik dyrbi swojeho tołmačerja měć. Duchowny je namaj prajił, zo pjenjezy za ponowjenje cyrkwje swjateho Nahuma su moslemojo darili.
W lěće 2000 sym na přeprošenje wonkowneho ministerstwa w Jerusalemje Israel wopytał. Sym tam jara zajimawy program měł, sym mjenujcy někotrych wuznamnych israelskich spisowaćelow zetkał. Za powědanje wo Israelu bych pak cyły přednošk ekstra trjebał. Telko sym wam wo swojich pućowanjach prajić chcył.
Lěta dołho sym tež jako přełožowar knihow skutkował. Swoju prěnju knihu sym w lěće 1985 přełožił, ale wona je hakle w lěće 2009 wušła. To bě rumunski roman, kotryž za čas komunistow přełožować bě trochu strašne. Dźěše mjenujcy wo metaforu přećiwo Ceaušeskowemu režimej. Na wopušćenym dwórnišću w pusćinje zetkataj so muž a žona a wonaj swoje žiwjenske poražki bilancujetaj. Mój prěni přełožk, kotryž je wušoł, bě přełožk z tak mjenowaneje moldawšćiny, wo kotrejž sym hižo rěčał. To běštej dwě noweli, Elegija za Annu Mariju a Wišnuowy posměwk. Elegija za Annu Mariju bě za čas Sowjetskeho zwjazka jara njezwučena. Dźe wo stawiznu moldawskeje žony, kotraž měješe muža w rumunskim wójsku a lubowarja w sowjetskej Čerwjenej armeji. Wobaj mužej na samsnym dnju jako wojakaj wumrěštaj. W lěće 1990 sym z cyle hinašeje rěče přełožować započał. To bě načasna israelska hebrejšćina. Tu sym jako pjatnaćelětny sam z knihow nawuknył, ale hač do kónca komunizma ju nałožować móhł njejsym. Wona njebě cyle zakazana, ale njebě witana. W Čěskej sym był po lěće 1989 prěni, kotryž je israelsku literaturu direktnje z hebrejšćiny přełožował. Swoju prěnju hebrejsku knihu sym hišće w Rumunskej přełožił. Wona rěkaše Puć do Ejn Charod a to bě stawizna židowskeho lěwicarja a młodeho Araba, kotrajž za čas fiktiwneho wójnskeho puča zhromadnje na sewjer Israela ćěkataj. Kak sym za čas komunizma wo tutej knize docyła zhonił? Jedyn rumunski znaty je mi francoski literarny časopis darił, w kotrymž sym recensiju wo Puću do Ejn Charod namakał. Na fakulće sym koleginu měł, kotraž je hebrejsce móhła a kotraž je tule knihu z Israela wobstarała. Za mnje bě jara ćežko, ju přełožować, dokelž porjadny słownik měł njejsym a internet hišće był njeje. Mi je pak židowski znaty, knjez Samuel Stein pomhał. Z hebrejšćiny sym sydom knihow přełožił, tež wot sławneho spisowaćela Davida Grossmana, kotryž bu tež do němčiny přełoženy, a wot Šmuela Josefa Agnona, kiž je Nobelowe myto za literaturu dóstał. Wosebje rady sym přełožowal Natana Šachamowy roman Rosendorfowy kwartet, kotryž sće snano w němskim přełožku čitali. To je stawizna štyrjoch židowskich hudźbnikow z Němskeje a jednoho židowskeho spisowaćela ze samsneje zemje, kotřiž dyrbjachu před nacijemi do tehdom Britiskeje Palestiny ćeknyć. Jenož jedyn z nich bě přeswědčeny cionist, ći druzy su do Palestiny jenož tohodla přećahnyli, dokelž žanu druhu móžnosć měli njejsu. Hačrunjež Natana Šachamowa swójba z Ruskeje pochadźa, je wón mentalitu němskich Židow jara derje zrozumił. Přičina toho bě najskerje ta, zo je jeho mandźelska němskeho pochada była.
Nimo rumunšćiny a hebrejšćiny sym wjele přełožował z francošćiny a tež z italšćiny, portugalšćiny, katalanšćiny, pólšćiny, jidišćiny, jendźelšćiny a za časopisy a rozhłós ze sardišćiny a ze serbšćiny. Z francošćiny sym wosebje fachowu literaturu přełožował. Prěnja francoska kniha, kotruž sym zčěšćił, bě Šamanizm a archaiske techniki ekstazy znateho stawiznarja nabožinow Mircei Eliada. Tež tu bě započatk ćežki, ale sym fachowu literaturu tutoho typa přełožować nawuknył. Pozdźišo sym so z Clauda Lévi-Straussowym tworjenjom zaběrał, mjenujcy z jeho Strukturalnej antropologiju, ze Strukturalnej antropologiju – dwě a z prěnim zwjazkom jeho Mytologikow. To wšo bě jara zajimawe dźěło. Wot Mircei Eliada sym tež jeho Pojednanje wo stawiznach nabožinow přetołmačił.
Mój posledni přełožk je w lěće 2018 wušoł. To je kriminalny roman Čertowa abtaja, kotryž sym z katalanšćiny přełožił. Přełožować knihi wjace njecham, ale snano so k tomu hišće wróću.
W januarje lěta 2012 je mi mój přećel Franc Šěn napisał, zo je wón zamołwity za serbske rěčne kursy w Budyšinje a zo by jara rady dialogi z mojeje wučbnicy serbšćiny nałožował. Je mi potajkim namjetował, zo je w interneće wozjewju. To sym rady sčinił a tutu stronu na mojich webowych stronach su hižo tysacy ludźi z cyłeho swěta wopytali. Hdy by so jenički z nich za serbšćinu zahorił a serbsce nawuknył, by to wulki wuspěch był. Ale ja sym Franca Šěna wo pomoc w sćěhowacej naležnosći prosył. Sym był přeco přeswědčeny, zo stej slepjanšćina a Blunjanska zapadna Grodkowska narěč wuznamne serbske kulturne herbstwo a zo dyrbimy jej dokumentować. Za to bohužel wulke zrozumjenje namakał njejsym. Sym tohodla Helmutej Kurjej napisał, kotrehož sym w lěće 1986 w Blunju zetkał, sym jemu swoju wučbnicu serbšćiny pósłał a sym jeho prosył, zo jeje teksty do swojeje narěče přełoži. Knjez Kurjo je so najskerje jara dźiwał a někak spěchał njeje, zo by to sčinił. Hakle hdyž je na jednym swjedźenju moju staru znatu a susodku z Chrósćic Moniku Gerdesowu zetkał, je so jeje woprašał, hač mje wona znaje, a hakle potom je dialogi ze sydomnaće lekcijow do zapadneje Grodkowskeje narěče přełožił. Sym był jara překwapjeny, hdyž sym jeho přełožk widźał: ja docyła wědźał njejsym, zo bě so w Blunju delnjoserbsce rěčało.
W lěće 2012 chorosće dla pućować móhł njejsym, ale w lěće 2013 sym so do Łužicy wróćił, a to dwójce. Hdyž sym tam prěni króć ze znatym jěć měł, je mi knjez Kurjo zatelefonował, zo je wón w chorowni a zo njemóžemoj so zetkać. Ale dokelž bě wšo za puć spřihotowane, sym so rozsudźił, do Łužicy jěć a něšto druhe tam sčinić. We wonym lěće 2013 hišče streamowanje serbskich mšow w interneće njebě. Sym sej prajił, zo dźensa wjetšina Serbow su katolscy a zo je za nich wažne, zo bychu serbske słowo Bože słuchać móhli, tež hdyž w Serbach njejsu. Sym potajkim do Chrósćic wotjěł a sym tam dwě katolskej mši natočił a w interneće wozjewił (bohužel jenož zynk, dokelž natočić wobraz serbscy duchowni dowolili njejsu). Sym so jara zwjeselił, zo sym po mnohich lětach knjeza fararja Gerata Wornarja zetkał, kotrehož hižo wot lěta 1974 znaju. Sym tam tež knjeza fararja Hrjehorja zetkał. Posledni króć sym jeho widźał, hdyž je wón jako młody duchowny w Serbach započinał, a nětko je so wón hižo na wuměnk hotował.
W samsnym lěće sym Łužicu hišće raz wopytał, sym pobył něšto dnjow w Blunju a sym z Helmutom Kurjom korekturu jeho přełožka činił. To njebě docyła jednore, dokelž knjez Kurjo tajke něšto ženje činił njebě. Wón je mi tež wšelake zajimawe wěcy powědał a ja sym je natočił a w interneće wozjewił.
Kaž sym hižo prajił, sym chcył, zo by něchtó moje dialogi tež do slepjanšćiny přełožił. Sym Hyncej Rychtarjej do Lipska napisał, hač by to wón sčinić móhł, ale wón je mi wotmołwił, zo nima za to chwile. Sym wězo kontaktował tež profesora Helmuta Fasku, kiž bě so z narěčemi lěta dołho zaběrał. Wón bě jara přećelny, ale pomhać mi móhł njeje. Wón mjenujcy rěčnu situaciju we Slepom wjace znał njeje. Ja sym Slepo prěni króć w lěće 1977 wopytał. Tehdom je hišće wjetšina ludźi, kotrychž sym zetkał, serbsce móhła. Dźensa móžeš na porstach rukow tych zličić, kotřiž we Slepjanskej wosadźe hišće serbuja. Dźak Helmutej Kurjej sym we Slepom tych najwažnišich zeznał. To bě Dieter Reddo, Manfred Rychtaŕ, Hanzo Mrózk a šef Njepilic dwora Manfred Nickel. Ale hdyž sym potom w lěće 2015 do Slepoho přijěł, zo bych so z tamnišej narěču zaběrał, nichtó za mje chwile měł njeje. Při tutej składnosći sym knjeni Róžu Šenkarjowu z Rownoho zeznał. To bě znata wučerka, ludowa spisowaćelka a předewšěm rohłosownica. Róža Šenkarjowa bě narěče tróšku měšała, ale wona je jara derje slepjansce pisać móhła. Knjeni Šenkarjowa je mi wjele zajimaweho wo swojej swójbje a wo Slepjanach powšitkownje powědała a ja sym tute jeje dopomnjenki natočił a w interneće wozjewił. Ale jelizo budźeće tute awdija słuchać, njezabudźće prošu, zo jeje rěč ryzy slepjanšćina njeje. Sym jej teksty dialogow ze swojeje wučbnicy serbšćiny pokazał a sym jej prajił, zo bych so jara zwjeselił, hdy by je něchtó do Slepjanskeje narěče přełožił. Wona je sej moje teksty wobhladała a je prajiła, zo tajke teksty bě wona tež pisała a zo móže moje dialogi do slepjanšćiny přełožić. A wona je woprawdźe dialogi z třinaće lekcijow do Slepjanskeje narěče přełožiła. Wjace wona staroby a chorosće dla sčinić móhła njeje. Jeje přełožk hišće w interneće wozjewił njejsym.
We wonym lěće 2015 sym do Łužicy hišće raz přijěł a sym so w Rownom na ewangelskej mši we slepjanšćinje a w němčinje wobdźělił. Fararka Jadwiga Malinkowa je dowoliła, zo tutu mšu natoču a jeje zynk w interneće wozjewju, štož sym tež sčinił.
W lěće 2021 sym so tež ze spisowaćelom stał. Sym přeco spisowaćelić chcył, ale dołhe lěta wjele napisał njejsym. W Rumunskej sym krótke powědančka pisał, ale ženje žane wozjewił njejsym. Swoju prěnju knihu sym w lěće 1992 w Rumunskej napisał, ale wona je wušła hakle w lěće 2021. Tón roman rěka Zajatci pána bouří (serbsce Jeći Knjeza wichorow) a dźe wo antropologiski thriller, wo stawiznu dweju swětow, kotrejž njemóžetej so zrozumić. Prěnja kniha, kotruž sym napisał a kotraž je hnydom wušła, bě kniha mojich dopomnjenkow Všechny moje toulky (Wšitke moje dundanja). Tute memoary je wudało Praske nakładnistwo Academia. W samsnym lěće je wušoł mój prěni, w Rumunskej napisany roman a lětsa w oktobrje wuńdźe moja třeća kniha (t.r. mój druhi roman) Tři muži na Titaniku (Třo mužojo na Titanicu). Z tutej knihu je zwjazane zajimawe dožiwjenje. Hłowny rjek w njej dołhi list pisa, w kotrymž spomina na swoje puće do mormonskeho Utaha, do tradicionalneje Indiskeje a do židowskeje wuchodneje Pólskeje. W zwisku z tutym poslednim pućom sym pisał tež wo rabbinerje, kiž rěkaše Jissachar Dov Rokeach. Lětsa sym był w dowolu w Italskej. Sym na lětanišću w Pise čakał a ke mni je so starši knjez w drasće ortodoksneho Žida přisydnył. Smój so rozmołwjałoj a wón je mi prajił: “W Čěskej maće rjanu knihu wo žiwjenju Židow w městačku Belz. Tam bě z rabinnerom Jissachar Dov Rokeach a to bě mój dźěd.” Čłowjek wěrił njeby, njewěrno? Nětko pisam swoju štwórtu knihu, Yucatánské zrcadlo (Yucatanski špihel). To je stawizna wo Sein und Sollen, wo tym, kajki swět je a kajki by być měł.
Bych Wam tež rady wo tym prajił, zo sym w zašłym lěće serbski blog załožił, kotryž jeho čitarjo pisaja. Dźe wo to, zo nam wšelacy ludźo swoje přinoški na wšelake temy sćelu, a tak nastanje korpus načasnych serbskich tekstow, kotrež hewak njebychu so druhdźe wozjewić hodźeli. Nimamy wjele přinošowarjow, ale mjez nimi su tež awtorojo z Čěskeje, z Francoskeje, ze Zjednoćenych statow, z Israela a z Ruskeje. Nic wšě su maćernorěčni, ale někotři wukrajnicy serbšćinu jara derje wobknježa. Naš blog rěka Serbsce, jeho adresa je sersce.wordpress.com a na jeho stronje namakaće nastawki wo Titaniku, wo mormonach, wo pućowanju, wo jednej drohoćince jidiskeho pismowstwa a na wšelake druhe temy. Bych so jara zwjeselił, hdy byšće so tež wy, serbscy studenća, na našim prócowanju wobdźělili.
Hendrich Vacek
j_vacek@email.cz
Serbsce 